Ko Tau Mai Te Reo te rautaki a ngā tari maha mō te reo Māori i te rāngai mātauranga.

Ko ngā tari nei, koia: ko Te Tāhuhu o te Mātauranga, ko Te Aho o Te Kura Pounamu, ko Mātauranga Aotearoa, ko Te Tari Arotake Mātauranga, ko Te Mana Tohu Mātauranga o Aotearoa, ko Matatū Aotearoa, ko Te Amorangi Mātauranga Matua, ko Te Whakarōpūtanga Kaitiaki Kura o Aotearoa hoki.

Ka raua atu ki te Rāngai Mātauranga ko ngā ratonga ako kōhungahunga katoa, ko ngā kura me ngā momo whare wānanga hoki.

Ka whakatakoto mai a Tau Mai Te Reo i ngā whāinga e whai ana mātau, he anga whakahaere hoki mō ā mātau hōtaka, ratonga hoki e tautoko ana i te reo Māori ki te rāngai mātauranga.

Ka whai tēnei i nga tapuwae o Tau Mai Te Reo 2013. Māna ka whakaratoa atu ko te whānuitanga me te hohonutanga o te reo Māori ki te rāngai mātauranga.

Ka āhei ngā ākonga katoa ki te whakapakari i ō rātau pūkenga reo ki tētahi taumata hei tautoko i tō tātau Aotearoatanga, ka āhei hoki ngā ākonga rumaki kia eke ki ngā tino taumata o te matatau me te kōrero ki roto i ō rātau akomanga.

Ngā whetū hei whai

He taonga te reo

• Ko te reo Māori he taonga nō ngā iwi Māori ā, koia hei pou matua mō te tuakiri o Aotearoa.
• He mea nui kia whakatinanatia te wairua o Te Tiriti o Waitangi mā te reo Māori i te mātauranga.

Tuakiritanga

• Kia noho taketake te tuakiri, te reo me te ahurea ki ngā ākoranga ka tipu ora ngā ākonga Māori, ā, ka tū kaha me te mōhio ko wai, nō hea hoki rātau.

Te Whare o te Reo Mauri Ora

• He kawenga nui ō Te Karauna me Ngāi Māori hei hāpai i te reo Māori. Me mātua mahi ngātahi ka tika, ki te tautoko i ngā hononga kaha o ngā ākonga me ō rātau whānau ki ngā kaimahi mātauranga me ētahi atu.

He reo kōrero, he reo ora

• He tino take kia nui ake te tokomaha o ngā tāngata whai pūkenga reo Māori me te akiaki i a rātau ki te whakamahi i aua pūkenga i ia rā.

He huarahi ako

• Ko te ara o te ako i te reo Māori he ara mutungakore me ōna haerenga ararau. He mea nui te whakarite i ngā ara e tutuki ai ngā ākonga i ngā hua mātauranga e kairangi ana.

Hei mea whakamātau a Tau Mai Te Reo me te Kaupapa Mahi Mātauranga, tētahi i tētahi:

Education Portfolio Work Programme

He Tirohanga Whāroa: Te Tirohanga Whakamua ki te 30 tau me ngā whāinga

Whakamaua te pae tata kia tina – Whakamaua te pito mata kia puta ki te ao mārama…

Ko tātau ngā uri whakaheke mai i ngā tīpuna pōkai moana, pōkai whenua, he puna waihanga hoki, he mōhio pū hoki ki te totoro i ngā pae tawhiti.

Ka rite ngā akoranga kia noho tuwhera, kia ōrite te whiwhi, kia kaha tonu ngā hononga kia hāpai te tū, kia kake haere tonu hei painga anō mō te iwi me ngā tātai o āpōpō.

Whāia te pae tawhiti kia tata – Toroa ko tua o te pae tawhiti, ka tō mai kia tata!

Ngā whāinga mō te mātauranga

• Ko ngā ākonga kei te iho: Ko ngā ākonga me ō rātau whānau kei te iho o te mātauranga.
• Kāore he tauārai i roto i te mātauranga: Ka taea ngā whai wāhitanga me ngā putanga rawe mō ia ākonga.
• Ngā whakaakoranga me te kaiārahi kounga: Ko te kounga o ngā whakaakoranga, kaiārahi hoki te mea whaitake mō ngā ākonga me ō rātau whānau.
• Te anamata o ngā akoranga me ngā mahi: Ngā akoranga e hāngai ana ki ngā ao o ngā tāngata o Aotearoa i tēnei rā, ā, puta noa i ō rātau rā.
• Mātauranga tūmatanui taumata tiketike tuwhera: E pono ana, e toitū ana te mātauranga o Aotearoa.

Ko tēnei tirohanga whāroa me ngā whāinga te kaupapa matua o tēnei ara mātauranga.

He mea nui kia noho tangata whenua tonu a Tau Mai Te Reo ki roto i tēnei hanga mā reira e mātua whakarite kia aronui ai ngā wāhanga katoa o te pūnaha mātauranga ki te tipu o te reo Māori mā te mātauranga me te tipu o te mātauranga mā te reo Māori.

Ka Hikitia: te rautaki mātauranga Māori

He rautaki mahi tahi a Ka Hikitia mā ngā tari o te rāngai mātauranga.

He pou ārahi, he anga whakahaere hoki ia mō te mātauranga Māori i roto i te Kaupapa Mahi Mātauranga.

Maihi Karauna: tā te karauna rautaki reo Māori

Ko te Maihi Karauna he Rautaki Reo Māori nā ngā tari a te Karauna. Ko tāna he whakatakoto i te tirohanga whāroa me ngā mahi hei whakatipu i te reo Māori.

Rāua tahi ko te Maihi Māori – te Rautaki Reo Māori nā Te Mātāwai i hanga mō ngā iwi me Ngāi Māori – e hāpai ana i Te Whare o te Reo Mauri Ora i runga i ngā kawatau o Te Ture mō te Reo Māori (Māori Language Act) 2016.

Ko tā Ka Hikitia me te Maihi Karauna he whai:

(a) kia nui ake te tokomaha o ngā tāngata o Aotearoa e whai pūkenga reo, ā Māori ana mā te pūnaha mātauranga
(b) kia hāpai i ngā ākonga reo ki te whakatutuki i ngā huanga mātauranga e kairangi ana.

Ko Tau Mai Te Reo te tuhinga māhanga ki a Ka Hikitia, nā konei me pānui ngātahi ēnei tuhinga e rua.

Ka raua atu ki te karangatanga o, “Te Reo Māori ki te rāngai mātauranga,” ko te rumaki, ko te reo-rua, ko te te reo Māori hei kaupapa ako.

He waka hoe tahi

E toru ngā whāinga o Te Maihi Karauna. Kua whakamaheretia ēnei huanga me ēnei whāinga ki te kōkiri o Tau Mai.

Tā Tau Mai kōkiri – Mihi Mai Te Reo

Ka tautoko ā mātau ratonga mātauranga i ngā ākonga kia mau i a rātau, kia kōrero hoki ngā kupu, ngā kīanga Māori me ētahi atu āhuatanga (hei tauira, he waiata, he haka) he rite tonu te mahia, te kitea i Aotearoa nei.

• He whāinga nō te Maihi Karauna: Aotearoatanga
• Te Whāinga: I mua i te tau 2040, kia 85 ōrau (kia nui atu rānei) o ngā tāngata o Aotearoa e kaingākau ana ki te reo Māori hei wāhanga matua mō te tuakiritanga ā-motu.
• Te ariā whakapanoni: Te Whakanui – Te waihanga i ngā ritenga kia kaingākautia te reo Māori e Aotearoa whānui hei wāhanga matua mō te tuakiri ā-motu.

Tā Tau Mai kōkiri – Kōrero Mai Te Reo

Ka whāngaia e ā mātau ratonga mātauranga ko te reo Māori hei akoranga e tautoko ana i ngā ākonga kia mātau, kia māia hoki ki te kōrero mō ētahi take i roto i te rēo Māori.

• He whāinga nō te Maihi Karauna: Mātauranga
• Te Whāinga: I mua i te tau 2040, kia kotahi miriona te tokomaha o Aotearoa (kia nui atu rānei) e mōhio ana, e māia ana hoki ki te kōrero Māori ki tētahi taumata kāore i raro iho mai i te tūāpapa.
• Te ariā whakapanoni: Te Whakaako – Te waihanga i ngā ritenga kia akona te reo Māori e Aotearoa whānui.

Tā Tau Mai kōkiri – Tau Mai Te Reo

Ka mātua whakaritea e ā mātau ratonga mātauranga kia taea ai e ngā ākonga ngā āhuatanga o te arareo kaupapa Māori e matatau tonu ai rātou ki te reo Māori.

• He whāinga nō te Maihi Karauna: Hononga
• Te Whāinga: I mua i te tau 2040, ka pēnei tonu te kaha o te 150,000 tāngata Māori kua 15 tau te pakeke, kua pakeke ake rānei, ki te whakamahi i te reo Māori i tō rātou kaha ki te whakamahi i te reo Pākehā.
• Te ariā whakapanoni: Te Whakaatu – Te waihanga i ngā ritenga kia kitea, kia pānuitia, kia rangona, kia kōrerotia te reo Māori e Aotearoa whānui.

Whāia te iti kahurangi

Te Whānau

• Ka tautoko te reo Māori i te mātauranga i ngā ākonga me ō rātau whānau ki te whakatipu, ki te whakamahi i ō rātau pūkenga reo Māori i roto i ngā kaupapa ā-whānau hei reo tuku iho ki ngā whakatipuranga.

Te Tangata

• Ka taea e ngā ākonga te taumata me te momo reo Māori e rite ana ki tō rātau e wawata ana. Ka whiwhi ratonga tino kounga ngā ākonga hei tautoko i ngā huanga kairangi.

Te Kanorautanga

• He tāngata tōtika, whai pūkenga hoki kei ngā wāhi tika hei tautoko i te whāngai o te reo Māori i te mātauranga ki ngā ākonga.

Te Tuakiritanga

• Ka whakauruurua te reo Māori, te tuakiri me te ahurea Māori ki ngā mahi katoa o ngā ratonga mātauranga.
• Ka tautoko i ngā ākonga Māori kia whai pūkenga e whai wāhi ai rātou ki te ao Māori (ki Aotearoa me te ao whānui hoki), tae atu hoki ki te reo Māori.
• Ka tautokohia ngā tangata katoa o Aotearoa ki te whakanui i te reo Māori me tōna wāhi ki te tuakiri ā-motu.

Te Rangatiratanga

• Ka tautoko ā mātau ratonga mātauranga i a Ngāi Māori kia riro mā rātau tonu e whakahaere, e whakatau i te whāngai o te reo Māori i te mātauranga.
• Ka tautoko i a Ngāi Māori ki te waihanga, ki te arataki hoki i ngā ara Kaupapa Māori i roto i ō mātau ratonga, pērā i ngā Kōhanga Reo, ngā Kura Kaupapa Māori, Kura-ā-Iwi me ngā Wānanga.

Ko ngā ratonga mātauranga nei, ko ngā kura kōhungahunga, ko ngā momo kura, ko ngā kaiwhakawhiwhi mātauranga tuatoru hoki.

Ngā inenga matua

Ka mahi tahi ngā whānau, hapū, iwi Māori ki ngā ratonga mātauranga ki roto i ngā mahi whakaako i te reo Māori i te rāngai mātauranga. Ka ine, ka tuku pūrongo mātau ki ngā whānau, hapū, iwi Māori mō te pēheatanga o ngā mahi nei.

Mihi Mai

• He tokomaha ake ngā ākonga e whai wāhi ana ki ngā taumata katoa o te Reo Māori i te Mātauranga. Ka tautoko tēnei i te Aotearoatanga.
• Ka ine, ā, ka pūrongo hoki i te tokomaha o ngā ākonga e whai wāhi ana ki ngā tū ākoranga reo Māori i roto i mātauranga.

Kōrero Mai

• Ka whakapiki ngā ākonga o te Reo Māori i te Mātauranga i tō rātou matatau ki te reo Māori Ka tautoko tēnei ngā whāinga Mātauranga, whāinga Hononga hoki o te Maihi Karauna.
• Ka ine, ā, ka pūrongo hoki i ngā tutukitanga reo Māori mā NCEA me ngā raraunga o te NZQF. Ka whakaaro mehemea ka taea te whakahono i ēnei raraunga ki ērā e kohikohia ana e Statistics New Zealand.

Tau Mai

• Ka whiwhi huanga kairangi ngā ākonga o te Reo Māori i roto i te Mātauranga.
• Ka ine, ā, ka pūrongo hoki i ngā huanga mātauranga kua taea e ngā ākonga Reo Māori i roto i te Mātauranga mā NCEA me te NZQF.

Mahia te mahi: ngā mahi matua mā te tāhuhu o te mātauranga me ngā tari a te rāngai mātauranga

Mahi Matua – Ka whakarite ngā Ratonga Mātauranga katoa i tētahi mahere reo Māori.

Ngā mahi – Pipiri 2020

Te whakarite kia kaha tonu te hiakai o ngā ākonga me ō rātau whānau ki te reo Māori i roto i te Mātauranga

• Ka whai mātau kia kaha tonu te hiakai ki te reo Māori i roto i te mātauranga.
• Ka mahitahi mātou me ngā hoa Maihi Karauna ki te whakatairanga i te Wiki o te Reo Māori me ērā atu kaupapa nui (pērā i, Te Matatini, Ngā Manu Kōrero, aha atu, aha atu).

Hoatu tohutohu e mārama tonu ai ngā ratonga mātauranga ki ā rātāu kawenga ki te tuku i te reo Māori i roto i te Mātauranga

• Ka whakahau i ngā ratonga mātauranga kia: “mātua whakarite kia wātea mai he whakaakoranga ki ngā tikanga Māori me te reo Māori” kia “mātua whakarite kia kitea i roto i ā rātau mahere, kaupapahere me ngā marau-ā-kura ngā tikanga Māori, mātauranga Māori me te ao Māori a te iwi” mā te Pire Ako, Whakangungu hoki.
• Ka hoatu he tohutohu mārama ki ngā ratonga mātauranga mō ō mātau kawatau e pā ana ki te whāngai i te reo Māori i roto i te Mātauranga mā te tauākī kaupapahere Mātauranga me Ngā Akoranga Mātāmua ā-Motu me te Rautaki Mātauranga Matua.
• Ka waihanga i tētahi papa tauira mō ngā Mahere Reo Māori mā ngā ratonga mātauranga.

Whakatipu i te ohu mahi mātauranga hei tautoko i te reo Māori i roto i te Mātauranga

• I tukua he tahua tāpiri mō ngā kaimahi Kōhanga Reo i te Pūtea 2019 me 2020.
• Ka whakatipu mātau kia nui ake te tokomaha o ngā Kaiako Reo Māori mā te mōkī Whakatipu Kaiako o roto i te Pūtea 2019 (he mea tāpiri anō tēnei ki te huinga o ngā karahipi me ngā whiwhinga mā ngā kaiako reo Māori me te whakahaere i te kaupapa hei whakatairanga i aua mea).
• Kua whakaritea e mātau te kaupapa o Te Ahu o te Reo Māori hei whakapiki i te kaha ki te reo Māori puta noa i te ohu mahi mātauranga. Kua whakahāngaitia anōtia ngā whāinga mātāmua o ngā kaupapa ako ngaio kia meatia ko te aronga ko te whakapakari i te āheinga o te ohu mahi ki ngā āhuatanga ahurea.
• Ka tuku mātau i tētahi pūtea āwhina, arā, ko te Māori Immersion Teaching Allowance (MITA) hei whakamana i ngā pūkenga me ngā kawenga hou o te hunga e mahi ana i te Rāngai Mātauranga Māori.
• Ka waihangatia tētahi Rautaki Ohu Mahi Rāngai Māori hei wāhanga anō mō roto i te rautaki nui mō te Ohu Mahi Mātauranga.

Ka tuku rauemi tino kounga hei tautoko i te whakaako me te ako i te Reo Māori i te Mātauranga.

• Ka arotake, ka whakahou hoki i Te Marautanga o Aotearoa.
• Ka whakarite kia wātea ai ngā rauemi ako reo Māori ki ngā ratonga mātauranga, ki ngā ākonga me ō rātau whānau mā He Kauwhata Reo, he tomokanga tuihono mō ngā rāuemi kua whakaputaina e Te Tāhuhu o te Mātauranga me ērā atu tari a te kawanatanga.
• Ka whāngai pūtea hei waihanga rauemi hei tautoko i te marautanga ā-motu, ā-kura hoki mā Te Aho Ngārahu me ētahi atu kaupapa rauemi reo Māori.

Ka mātua whakarite kia taea ai e ngā ākonga te Reo Māori i te Mātauranga

• Ka mahi tahi me Ngāi Māori ki te whakakaha i ngā ara kaupapa reo Māori i roto i te Arotakenga o Ngā Kura o Āpōpō.
• Ka waihanga mātau i tētahi Mahere Tukutuku Kaupapa Reo Māori hei whakakaha anō i te tuku ratonga hei tautoko hoki i ngā ara reo Māori o ngā iwi, o ngā hapori hoki.
• Ka tuku tonu mātou i te Pūtea Whakaakoranga Reo Māori mō ngā kura e kawe ana i ngā whakaakoranga reo Māori.

Ka noho hei katiaki pūnaha e tautoko ana i te Reo Māori i roto i te Mātauranga

• Ka arotake mātou i te pūtea reo Māori i ngā kura.
• Ka arotake mātou i ngā whakatau mō ngā pūtea reo Māori, mātauranga Māori hoki i te mātauranga matua.
• Ka whakakaha i tō mātou hononga ki ngā whakahaere Kaupapa Māori (arā, ko Te Kōhanga Reo National Trust, Te Rūnanga Nui o Ngā Kura Kaupapa Māori, Ngā Kura-ā-Iwi me Te Tauihu o Ngā Wānanga) me te tautoko i aua whakahaere ki te whakaanga ki ngā ratonga mātauranga.
• Ka tautoko mātou i ngā iwi kia whai wāhi ki te taha kaitiaki me te taha arataki o te reo Māori i te mātauranga.
• Ka tirotiro mātou i ngā huarahi e whakatūria ai tētahi Pokapū Pūkenga mō te Rāngai Māori.

Tautoko i ngā ākonga me ngā whānau ki te whakarite hononga pūmau tonu me te reo Māori i ngā ratonga Mātauranga

• Ka tirotiro i ngā huarahi e pūmau ai ngā hononga o te Reo Māori i te Mātauranga me te whakamahia o te reo Māori i ngā kaupapa ā-whānau hei tautoko i te tuku ihotanga o te reo mai i tētahi whakatipuranga ki tētahi.
• Ka tautoko mātau i ngā whānau kia urungi ai rātau i ngā kōwhiringa me ngā huarahi o te te Reo Māori i te Mātauranga.