Ko Ka Hikitia te rautaki a ngā tari maha mō te rāngai mātauranga. Ko ngā tari nei, koia: ko Te Tāhuhu o te Mātauranga; ko Te Aho o Te Kura Pounamu; ko Mātauranga Aotearoa; ko Te Tari Arotake Mātauranga; ko Te Mana Tohu Mātauranga o Aotearoa; ko Matatū Aotearoa; ko Te Amorangi Mātauranga Matua; ko Te Whakarōpūtanga Kaitiaki Kura o Aotearoa hoki.

Ka raua atu ki te Rāngai Mātauranga ko ngā ratonga ako kōhungahunga katoa, ko ngā kura me ngā momo whare wānanga hoki.

Ka whakamārama mai a Ka Hikitia me pēhēa ngā mahi a ēnei tari hei tautoko i ngā ratonga mātauranga, arā, kia hurihia te aro o te rāngai whānui, kia tautokona ngā ākonga Māori me ō rātau whānau, hapū, iwi hoki kia eke ki ngā taumata angitu. Ka whakatakoto hoki a Ka Hikitia i tētahi kaupapa hei whakahaere i ngā mahi e tutuki ai ēnei whāinga.

Ngā whetū hei whai

• He Huanga Kairangi: Ka tautoko mātau i ngā ākonga Māori me ō rātau whānau kia taea ngā huanga mātauranga e kairangi ana.
• Te Whai Wāhitanga: Ka mātua whai mātau kia kaha tonu ngā hononga a ngā ākonga Māori me ō rātau whānau ki ngā wāhanga katoa o te pūnaha mātauranga.
• Mauria Ngā Pūkenga: Ka whakanui, ka whakapiki anō i ngā pūkenga o ngā ākonga Māori me ō rātau whānau.
• Hononga Whaihua: Ka tautoko mātau i ngā hononga kaha i waenga i ngā ākonga me ō rātau whānau, hapū, iwi hoki me ngā kaimahi mātauranga me ētahi atu hei tautoko i ngā huanga kairangi.
• Te Tiriti o Waitangi: Ka whai mātau ki te whakatinana i Te Tiriti o Waitangi i roto i te rāngai mātauranga.

Ko tā ngā whetū nei he whakatakoto i ngā tikanga mahi hei whai mā mātau i roto i te pūnaha mātauranga hei tautoko i te tirohanga whāroa o Ka Hikitia.

He mea whakahāngai ēnei mai i Ka Hikitia 2013 ā, e whakaatu ana hoki i ngā kaupapa mauroa i roto i te mātauranga Māori. 

Kua roa tonu e ngoikore ana ngā mahi a te pūnaha mātauranga mō ngā ākonga Māori me ō rātau whānau.

Nō reira, kei raro rawa ngā huanga o ngā ākonga Māori i ērā o ētahi atu rōpū ākonga, ko te mutunga iho kāore tonu e aronui ana ki te pūnaha mātauranga.

Ka noho tēnei āhuatanga hei aupēhitanga mō ngā huanga papori, ahurea, hauora, ohaoha hoki o ngā whānau, hapū, iwi hoki o te motu, ka noho hoki hei whakataimahatanga mō Aotearoa whānui.

Mō ngā raraunga me ngā rangahau e pā ana ki ngā mahi a te pūnaha mātauranga mō ngā ākonga Māori, me haere ki. 

Education counts

Ka whakamātau a Ka Hikitia me te Kaupapa Mahi Mātauranga, tētahi i tētahi.

Education Portfolio Work Programme 

He Tirohanga Whāroa: Te Tirohanga Whakamua ki te 30 tau me ngā whāinga

Whakamaua te pae tata kia tina – Whakamaua te pito mata kia puta ki te ao mārama …

Ko tātau ngā uri whakaheke mai i ngā tīpuna pōkai moana, pōkai whenua, he puna waihanga hoki, he mōhio pū hoki ki te totoro i ngā pae tawhiti.

Ka rite ngā akoranga kia noho tuwhera, kia ōrite te whiwhi, kia kaha tonu ngā hononga kia hāpai te tū, kia kake haere tonu hei painga anō mō te iwi me ngā tātai o āpōpō.

Whāia te pae tawhiti kia tata – Toroa ko tua o te pae tawhiti, ka tō mai kia tata!

He rautaki nā ngā tari maha mō te rāngai mātauranga

• Ko ngā ākonga kei te iho: Ko ngā ākonga me ō rātau whānau kei te iho o te mātauranga.
• Kāore he tauārai i roto i te mātauranga: Ka taea ngā whai wāhitanga me ngā putanga rawe mō ia ākonga.
• Ngā whakaakoranga me te kaiārahi kounga: Ko te kounga o ngā whakaakoranga, kaiārahi hoki te mea whaitake mō ngā ākonga me ō rātau whānau.
• Te anamata o ngā akoranga me ngā mahi: Ngā akoranga e hāngai ana ki ngā ao o ngā tāngata o Aotearoa i tēnei rā, ā, puta noa i ō rātau rā.
• Mātauranga tūmatanui taumata tiketike tuwhera: E pono ana, e toitū ana te mātauranga o Aotearoa.

Ko tēnei tirohanga whāroa me ngā whāinga te kaupapa matua o tēnei ara mātauranga.

He mea nui kia noho taketake tonu a Ka Hikitia ki roto ki tēnei āhuahanga mā reira e mātua whakarite ai kia aronui ai ngā wāhanga katoa o te pūnaha mātauranga ki te tautoko i ngā ākonga Māori kia puta ki ngā taumata o angitu hei Māori anō.

Whāia te iti Kahurangi

Te Whānau

• Me aronui tonu ngā ratonga mātauranga ki ngā ākonga i roto i te āhuatanga o ō rātou whānau.
• Ka tautoko mātou i ngā ākonga me ō rātau whānau kia mōhio ki te whakatau tikanga, ki te āta akiaki i ngā ratonga mātauranga.
• Ka tautoko mātou i ngā ākonga me ō rātau whānau ki te whakamahere ki te whai hoki i ngā ara mātauranga e wawatatia ana.

Te Tangata

• Kei te wātea a Ngāi Māori i te whakatoiharatanga iwi, i te whakahāweatanga me te whakataunu.
• I tautuhia e ngā ākonga Māori me ō rātau whānau ko te whakatoihara iwi tētahi o ngā tino taupā o te pūnaha mātauranga. Ka whai mātou ki te whakakore i tēnei āhuatanga me te tautoko i ngā hononga a ngā ākonga me ō rātau whānau ki ngā ratonga mātauranga.

Te Kanorautanga

• He kanorau a Ngāi Māori, ā, me whai whakaaro ki te horopaki o ō rātau tini moemoeā me ō rātau tini wheako.
• Ka aronui ō mātau ratonga mātauranga ki tēnei kanorautanga. Ka whai pūkenga tika tā mātāu ohu mahi hei tautoko i ngā ākonga Māori katoa ki te whakatutuki i ngā huanga kairangi.

Te Tuakiritanga

• He mea nui te tuakiri, te reo me te ahurea mō ngā ākonga Māori.
• Ka tautoko ō mātau ratonga mātauranga i te tipu o te reo Māori.
• Ka tautoko mātou i te tuakiri, te reo, me te ahurea o ngā ākonga Māori i ā mātau mahi katoa hei whakapūmau i te mana, te whai wāhitanga me te eke taumata hei Māori tonu.

Te Rangatiratanga

• Ka whakatau, ka whakatinana hoki a Ngāi Māori i o rātau hiahia mō te mātauranga.
• Ka tautoko ō mātau ratonga mātauranga i ngā whānau, hapū, iwi Māori kia whai mana anō rātou i runga i te mātauranga o ngā ākonga Māori.
• Ka tautoko mātau i a Ngāi Māori ki te whakatau tikanga mō te ako o ngā ākonga Māori. Ka noho haepapa tonu ki a rātou i ā mātou ratonga mātauranga anō.

E whakaaturia ana i ēnei pou ngā whakaaro matua i rongo ai mātau mai i a Ngāi Māori i roto i te wā roa tonu me ngā kōrero hoki kei ā mātau papa taunakitanga mō ngā mea tika, ngā mea whaihua ki te Māori. 

Ngā inenga matua

Ka taea te kī kua tutuki pai a Ka Hikitia ina:

1. kaha ana te whai wāhi a ngā ākonga Māori ā, kei te whiwhi rātou i ngā huanga mātauranga kairangi, ā,
2. he kaha anō te mahitahi a ngā whānau, hapū, iwi Māori me ō mātau ratonga mātauranga hei tautoko i ngā huanga mātauranga kairangi mō ngā ākonga Māori.

Ko ngā ratonga mātauranga nei, ko ngā kura kōhungahunga, ko ngā momo kura, ko ngā kaiwhakawhiwhi mātauranga tuatoru hoki.

Ka inea tēnei e mātou mā: te raraunga whai wāhitanga; ngā huanga NCEA; ngā huanga NZQF [ētahi inenga tutukitanga kē atu] me ngā rapunga whakaaro.

Ngā ingenga

Te Whānau

• He kaha tonu te taetae atu me te whai wāhitanga o ngā ākonga Māori ki ō mātau ratonga mātauranga.
• Ka auau tonu te huitahi a ngā whānau Māori me ngā ratonga i runga i te ngākau pai.

Te Tangata

E noho tangata whenua ana ngā ākonga Māori me ō rātau whānau i roto i te pūnaha mātauranga, kāore he take whakatoihara iwi.

Te Kanorautanga

• E whiwhi ana ngā ākonga Māori i ngā huanga kairangi e ōrite ana ki ētahi atu.
• He rite te āhua o te ohu mahi ki ō ngā tāngata e āwhinatia ana e ia. He māia anō ki te whakaanga ki ngā ākonga Māori me ngā whānau.

Te Tuakiritanga

Ka kite tonu, ka rongo hoki ngā ākonga Māori me ō rātau whānau i tō rātou tuakiri, reo, ahurea hoki i ia rā, i ia rā i roto i ngā ratonga mātauranga.

Te Rangatiratanga

E tino whai wāhi ana ngā whānau, hapū, iwi Māori ki te whakatau tikanga mō te ako o ngā ākonga Māori.

Mahia te mahi

Te Whānau: Me aronui tonu ngā ratonga mātauranga ki ngā ākonga i roto i te āhuatanga o ō rātou whānau.

• Ka whāngai i ngā kōrero tika ki ngā ākonga Māori me ō rātau whānau i te wā tika mā ngā ara tika kia taea e rātau te whakaoti whakatau e pā ana ki te mātauranga.
• Ka whakarite huarahi, tikanga hoki e pai ake ai te anganui o ngā ākonga Māori me ō rātau whānau ki ā mātau ratonga mātauranga.
• Ka tautoko mātau i ngā ratonga mātauranga kia kaha ai rātau ki te whakaanga me te whakatipu hononga whaihua ki ngā ākonga me ō rātau whānau.

Te Tangata: Kei te wātea a Ngāi Māori i te whakatoiharatanga iwi, i te whakahāweatanga me te whakataunu.

• Ka whakatakoto kawatau e mārama ana mā ngā ratonga me te ohu mahi mō te whakamutu i te whakatoihara iwi i roto i te pūnaha mātauranga.
• Ka whakarite kaupapa whanake ngaiotanga hei tautoko i ngā ratonga me te ohu mahi ki te whakatau i te whakatoihara iwi.
• Ka tautoko mātau i ngā ākonga Māori me ō rātau whānau kia “kōrero tonu” mō te whakatoihara iwi.

Te Kanorautanga: He kanorau a Ngāi Māori, ā, me whai whakaaro ki te horopaki o ō rātau tini moemoeā me ō rātau tini wheako.

• Ka whakarite, ā, ka whakapūmau hoki i ngā tikanga ngaio mō te ohu mahi mātauranga e tautuhi ana i ō mātau hiahia mō te mahitahi a ngā kaiako me ngā ākonga Māori.
• Ka tuku kaupapa hei whakangungu i ngā kaiako me ngā kaupapa ako ngaio i roto i te huringa o te wā hei tautoko i te ohu mahi ki te whakatutuki i aua tikanga ngaio.
• Ka tautoko wawe mātou i ngā ākonga Māori i te wā tika, arā te wā e hiahiatia ana.

Te Tuakiritanga: He mea nui te tuakiri, te reo me te ahurea mō ngā ākonga Māori.

• Ka tuku mātau i te mātauranga reo Māori tino whai kounga.
• Ka whakauru mātau i te tuakiri, te reo me te ahurea Māori ki te marau mō ngā ākonga Māori.
• Ka tautoko mātau i ngā mahi a ngā ratonga mātauranga hei whakauru i te tuakiri, te reo me te ahurea Māori ki ngā mahi o ia rā.

Te Rangatiratanga: Ka whataktau, ka whakatinana hoki a Ngāi Māori i o rātau hiahia mō te mātauranga.

• Ka tautoko mātau i a Ngāi Māori ki te whakarite, ki te ārahi hoki i ngā ara Kaupapa Māori i roto i ngā ratonga mātauranga.
• Ka tautoko i a Ngāi Māori kia whai wāhi ki ngā mahi kaitiaki, arataki hoki o ngā ratonga mātauranga.
• Ka mātua whai mātau kia āhei ai ngā tari me ngā ratonga mātauranga ki te whakatinana i ngā kawenga Kāwanatanga i roto i Te Tiriti o Waitangi.
• Ka aroturuki mātau i ā mātau mahi, ka pūrongo ai ki ngā ākonga Māori me ō rātau whānau kia riro mā rātau tonu e whakawā ā mātau mahi.

Ka kitea te roanga atu o ngā whakamārama mō ā mātau tikanga mahi hei tautoko i te mātauranga reo Māori tino kounga i roto i a Tau Mai Te Reo (te Rautaki mō te Reo Māori i roto i te mātauranga) he tuhinga māhanga ki Ka Hikitia.

Me āta whakamāherehere, me āta raranga ngā mahi hei whakatinana i ngā takohanga kua oati nei mātau hei whakatutuki i ngā whāinga.

Me whakatōmua mātau i ētahi o ngā mahi nei, ā, me aro tēnei ki te tauritetanga o ngā kaupapahere ā-motu me ngā horopaki o ngā rohe.

Me kōkiri ngā mahi tika hei ngā wā tika hei ngā wāhi tika. Ka whakaritea mai e Te Tāhuhu o te Mātauranga me ngā tari mātauranga he mahere ā-motu, ā-rohe, ā-hapori hoki i runga i te mahi tahi ki ngā ratonga mātauranga me ngā iwi me Ngāi Māori kei ngā rohe, kei ngā hapori. Ka rite ton ute arotake, te tuiku pūrongo me te whakahou i ngā mahere nei.